Udar mózgu – objawy, szybka reakcja i pierwsza pomoc

Udar mózgu to nagłe zagrożenie życia, w którym liczy się każda minuta. Dochodzi do niego, gdy część mózgu przestaje być odpowiednio ukrwiona (udar niedokrwienny) lub gdy pęka naczynie krwionośne i krew uszkadza tkankę mózgową (udar krwotoczny). Mózg nie magazynuje tlenu – już po kilku minutach zaczynają obumierać komórki nerwowe, a skutki mogą być nieodwracalne. Dobra wiadomość: znajomość typowych symptomów i zdecydowane działanie potrafią uratować życie i ograniczyć niepełnosprawność.

Typowe objawy udaru mózgu – jak je rozpoznać?

Symptomy udaru pojawiają się zwykle nagle. Najbardziej charakterystyczne to: osłabienie lub drętwienie jednej połowy ciała (ręki, nogi lub połowy twarzy), opadanie kącika ust, trudności w mówieniu (bełkot, spowolnienie, brak zrozumiałej mowy), nagłe zaburzenia widzenia w jednym lub obu oczach, a także silny ból głowy bez uchwytnej przyczyny, często połączony z nudnościami czy wymiotami. Zdarza się, że dochodzi do nagłej utraty równowagi, chwiejnego chodu, zawrotów głowy i problemów z koordynacją. Pamiętajmy, że objawy mogą mieć różne nasilenie – czasami to „tylko” lekko krzywe usta, opadająca powieka, trudność z wypowiedzeniem jednego zdania lub nagłe „zaciemnienie” obrazu w jednym oku. Każdy z tych sygnałów wymaga natychmiastowej reakcji.

Najczęściej obserwowane sygnały udaru mózgu (CZAS / FAST)

• Asymetria twarzy – poproś osobę, aby się uśmiechnęła. Jeśli jedna strona twarzy nie reaguje lub kącik ust opada, to klasyczny znak alarmowy.
• Osłabienie kończyny – poproś o jednoczesne uniesienie obu rąk do góry. Opadanie jednej z nich lub brak siły to kolejny ważny objaw.
• Spowolniona lub bełkotliwa mowa – poproś o powtórzenie prostego zdania. Trudność w mówieniu lub rozumieniu słów wymaga natychmiastowego wezwania pomocy.
• Zaburzenia widzenia – nagła utrata widzenia w jednym oku, podwójne widzenie, „mgła” przed oczami.
• Nagły, bardzo silny ból głowy – zwłaszcza jeśli „najgorszy w życiu”, z towarzyszącymi nudnościami lub sztywnością karku.
• Problemy z równowagą i koordynacją – chwiejny chód, nagłe upadki, zawroty głowy.

Mikroudary i TIA – krótkotrwałe objawy, realne ryzyko

Przemijający epizod niedokrwienia mózgu (TIA) przypomina udar, ale objawy ustępują w ciągu minut lub godzin. Mimo pozornej „normalizacji” sytuacja jest bardzo poważna: TIA to silny sygnał ostrzegawczy, że w najbliższych dniach lub tygodniach może dojść do pełnoobjawowego udaru. Nie czekaj, aż minie – także w TIA należy pilnie zgłosić się po pomoc. Wczesna diagnostyka (m.in. tomografia lub rezonans, EKG, badania krwi, USG tętnic szyjnych) pozwala wykryć przyczynę i wdrożyć profilaktykę wtórną.

Czego nie robić przy podejrzeniu udaru?

• Nie czekaj „aż przejdzie” ani nie próbuj „przespać” objawów – każda minuta zwłoki zwiększa uszkodzenie mózgu.
• Nie podawaj posiłków, napojów, tabletek ani alkoholu – grożą zachłyśnięciem lub komplikacjami leczenia.
• Nie jedź samodzielnie do szpitala – w karetce rozpoczyna się medyczna ocena, monitorowanie i szybka ścieżka udarowa.
• Nie bagatelizuj krótkotrwałych objawów (TIA) – wymagają tak samo pilnej diagnostyki.

Dlaczego czas jest kluczowy?

W udarze niedokrwiennym częstym leczeniem jest tromboliza dożylna (podanie leku rozpuszczającego skrzeplinę) w określonym oknie czasowym liczonym od początku objawów. W wybranych przypadkach możliwa jest mechaniczna trombektomia – usunięcie skrzepliny z tętnicy mózgowej metodą wewnątrznaczyniową. Skuteczność tych terapii dramatycznie maleje wraz z upływem czasu, dlatego tak ważne są: szybkie rozpoznanie objawów przez świadków, natychmiastowy telefon po pomoc i transport do ośrodka dysponującego ścieżką udarową. Nawet jeśli finalnie okaże się, że to nie udar, postąpienie zgodnie z zasadą „lepiej sprawdzić niż żałować” jest najbezpieczniejsze.

Główne czynniki ryzyka – co zwiększa prawdopodobieństwo udaru?

Najsilniejszym modyfikowalnym czynnikiem ryzyka jest nadciśnienie tętnicze. Istotne są także: migotanie przedsionków i inne arytmie (zwiększające ryzyko zatorów), cukrzyca, dyslipidemia (zaburzenia cholesterolu), palenie tytoniu, otyłość, siedzący tryb życia, bezdech senny oraz przewlekły stres. Wpływ mają również wiek i predyspozycje genetyczne. Kontrola ciśnienia, rytmu serca i glikemii, zdrowa dieta (np. DASH/śródziemnomorska), regularna aktywność fizyczna i niepalenie tytoniu wyraźnie zmniejszają ryzyko pierwszego i kolejnego udaru.

Profilaktyka w pigułce

Pierwsze minuty ze świadkiem – praktyczny scenariusz

Jesteś świadkiem podejrzenia udaru w domu, pracy lub na ulicy? Podejdź spokojnie, przedstaw się i upewnij się, że miejsce jest bezpieczne. Zadaj trzy szybkie polecenia: „uśmiechnij się”, „unieś obie ręce”, „powiedz: dziś jest ładna pogoda”. Jeśli którekolwiek zadanie sprawia trudność – traktuj to jak udar. Zadzwoń po pomoc, głośno i wyraźnie przekaż dyspozytorowi objawy oraz godzinę ich początku. Zorganizuj dostęp do klatki schodowej i windy, przygotuj dokument tożsamości chorego, listę leków jeśli jest dostępna, nie pozwalaj na jedzenie i picie. Pozostań przy osobie do przyjazdu zespołu ratownictwa medycznego, obserwuj oddech i zachowanie. Jeżeli objawy ustąpią – to nadal sytuacja nagła: poinformuj o tym dyspozytora, ale nie odwołuj wezwania.

Po udarze – co dalej?

Leczenie ostrej fazy to dopiero początek drogi. Kluczowa jest rehabilitacja neurologiczna prowadzona jak najwcześniej oraz profilaktyka wtórna: kontrola ciśnienia, glikemii i lipidów, odpowiednie leki (np. antykoagulanty przy migotaniu przedsionków, leki przeciwpłytkowe lub statyny – zgodnie z zaleceniami lekarza), zmiana stylu życia i regularne kontrole. Rodzina i opiekunowie odgrywają ogromną rolę – uczą się bezpiecznego transferu, karmienia, ćwiczeń i wspierają w powrocie do samodzielności. Po przebyciu udaru warto zapytać lekarza o programy rehabilitacyjne, konsultacje logopedyczne, neuropsychologiczne i dietetyczne. Pamiętajmy też o dobrostanie psychicznym – lęk i obniżony nastrój są częste, ale można skutecznie je leczyć.

Materiał ma charakter edukacyjny i nie zastępuje porady medycznej. W razie podejrzenia udaru – dzwoń natychmiast po pomoc.